آیا در جهان و ایران اسلام دین‌داری در حال زوال است؟

بر أساس نظرسنجی‌های گوناگون و مشاهدات کارشناسان همواره شمار بیشتری از شهروندان کشورهای اسلامی از اعتقادات خود فاصله می‌گیرند. اکثر آنها خواهان جدایی کامل دین از حکومت هستند.

جنیفر هولایس، همکار بخش انگلیسی دویچه وله در مقاله‌ای به چند نظرسنجی در کشورهای اسلامی پرداخته است که بر اساس آنها می‌توان ارزیابی کرد که در این کشورها دین‌داری در حال زوال است. یکی از این نظرسنجی‌ها در لبنان انجام شده. حدود ۲۵ هزار نفر به پرسش‌های شبکه تحقیقاتی "فشارسنج عرب" که پروژه مشترک دانشگاه‌های پرینستون و میشیگان است پاسخ داده‌اند.

جمع‌بندی کارشناسان این موسسه بیانگر این واقعیت است که تقوای شخصی طی ده سال گذشته ۴۳ درصد کاهش یافته است

هولایس می‌نویسد: «اگر از رهگذران خیابان هم بپرسید نتیجه این نظرسنجی تأیید می‌شود.»

او با یک زن لبنانی گفت‌وگو کرده است که در سن ۱۲ سالگی زیر فشار خانواده ناچار به پوشش حجاب بوده اما سال‌ها بعد با گروهی از بی‌دینان در دانشگاه دوست می‌شود که نظر او را راجع به دین تغییر می‌‌دهند.

ایران در راه یک عرفی‌سازی شگرف

جنیفر هولایس در ادامه مقاله خود به نظرسنجی گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان (گمان) پرداخته است.

به گفته این موسسه، حدود ۹۰ درصد از ۵۰ هزار نفری که در نظرسنجی شرکت کردند ساکن ایران بوده‌اند. آنها افراد باسواد بالای ۱۹ سال بوده‌اند که به گفته گمان «با سطح اطمینان ۹۵ درصد و حاشیه خطای ۵ درصد» قابل تعمیم به کل این جمعیت است.

بر اساس داده‌های این موسسه «۷۸ درصد ایرانیان به خدا باور دارند، ۳۷ درصد به مفهوم زندگی بعد از مرگ، ۳۰ درصد به بهشت و جهنم ۲۶ درصد به ظهور منجی بشریت معتقد هستند». 

حدود ۲۰ درصد جامعه نیز به هیچ‌یک از این موارد اعتقاد ندارند.

۳۲ درصد از پاسخ‌دهندگان گفته اند، خود را مسلمان شیعه می‌دانند، ۹ درصد خداناباور (آتئیست)، ۸ درصد معنویت‌گرا،

۵/ ۷ درصد زرتشتی، ۷ درصد ندانم‌گرا و ۵/ ۴ مسلمان سنی. 

در ایران علاوه بر اینها گرایش به عرفان (تصوف)، یهودیت، مسیحیت، بهائیت و چند دین و آیین دیگر هم وجود دارد.

حدو ۲۲ درصد پرسش‌شوندگان خود را نزدیک به هیچ یک از این گرایشات نمی‌دانند.

اکثریت خواهان جدایی دین از حکومت

طبق نتایج این نظرسنجی «۶۸ درصد جامعه معتقدند که احکام دینی نباید معیار قانون‌گذاری قرار گیرد حتی اگر دینداران اکثریت مجلس را داشته باشند.»

حدود ۶ درصد هم از یک گرایش دینی به گرایش دینی دیگر تمایل پیدا کرده‌اند.

تقریبا ۶۰ درصد آنها اعلام کرده‌اند که نماز نمی‌خوانند. حدود ۴۰ درصد هم گفته‌اند، به تناوب مختلف نماز می‌خوانند، از این تعداد ۲۷ درصد روزانه پنج نوبت نماز می‌خوانند.

برخی مراجع دینی در ایران از سالها پیش نسبت به بی توجهی ملت، به ویژه جوانان به دین اسلام هشدار میدهند

گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان یک موسسه پژوهشی ثبت شده در هلند است که در زمینه مطالعات افکارشناسی با تمرکز بر اندازه‌گیری و تحلیل دیدگاه‌ها و افکار ایرانیان فعالیت می‌کند.

موسسه گمان تحت مدیریت و نظارت عمار ملکی، استادیار علوم سیاسی در دانشگاه تیلبرگ هلند و پویان تمیمی، استادیار مردم ‌شناسی و مطالعات دینی در دانشگاه اوترخت هلند فعالیت می‌کند.

تمیمی روند «از دین‌داری به بی‌دینی رسیدن» در ایران را نتیجه منطقی عرفی سازی در این کشور می داند. او در گفت‌وگو با دویچه وله اظهار داشت، جامعه ایران دستخوش تغییرات اساسی شده است: «نرخ باسوادی بسیار بالاست، شهرنشینی گسترده‌تر شده است، توسعه اقتصادی بر ساختارهای سنتی خانواده تأثیر گذاشته و زیرساخت‌های دیجیتال ایران با اتحادیه اروپا قابل مقایسه است.»

تمیمی تصریح کرد: «درهم آمیختن حکومت و دین موجب نارضایتی مردم شده است، صرف نظر از این که اکثریت قریب به اتفاق هنوز معتقد هستند».

تمایز بین عقاید و نهادهای دینی

شهروندان کشورهای دیگر نیز افکار مشابهی دارند. یک زن کویتی به دویچه وله گفت، تمایز شدیدی بین اسلام به عنوان یک باور و اسلام به عنوان یک سیستم سیاسی قائل است.

جنیفر هولایس به نقل از زن کویتی می‌نویسد، امروز تغییر نگرش نسبت به اسلام سیاسی در همه جا احساس می‌شود، اما این «به معنای نفی اسلام به عنوان یک دین نیست.»

هولایس در ادامه به نظرسنجی‌هایی اشاره می‌کند که بین ۱۹۸۱ تا ۲۰۲۰ توسط رونالد اینگلهارت، جامعه شناس، استاد برجسته علوم سیاسی دانشگاه میشیگان و نویسنده کتاب "سقوط ناگهانی مذهبی" در بیش از ۱۰۰ کشور انجام شدند.

گشایش نخستین مسجد «لیبرال» در برلین توسط سیران آتش (بدون حجاب )

حرکت حکومت ها در جهت عکس 

به اعتقاد جیمز دورسی، روزنامه نگار و کارشناس خاورمیانه روند جدایی مردم از دین بر خلاف جهت  تلاش‌های جمهوری اسلامی ایران و رقبای آن عربستان سعودی، ترکیه و امارات متحده عربی برای وابستگی ملت به دین است.

دورسی بر این نکته تاکید می‌کند که حکومت‌های منطقه به شیوه‌های بسیار متفاوتی به عرفی‌سازی واکنش نشان می‌دهند: «امارات متحده عربی ممنوعیت مصرف مشروبات الکلی و زندگی مشترک بدون ازدواج  را لغو کرده است، در عربستان سعودی اما خداناباوری نوعی تروریسم قلمداد می‌شود.»

دورسی در این راستا از رائف بدوی، بلاگر شهروند عربستان سعودی یاد می‌کند که در رابطه با وابستگی به دین پرسش‌هایی مطرح کرده بود، از جمله این که: چرا شهروندان عربستان سعودی موظف به پیروی از اسلام هستند؟ و این که،  دین به تمام پرسش‌های بشر پاسخ نمی دهد.

رائف بدوی در سال ۲۰۱۴ به اتهام توهین به اسلام به ده سال زندان و ۱۰۰۰ ضربه شلاق محكوم شد.