از کتاب تا کتابخانه دیجیتال

 طی پنج‌هزار سال تاریخ از لوح‌های گلی به صفحاتی دیجیتالی رسیدند. در این روند کتابخانه‌ها نیز تغییر شکل دادند و از ساختمان‌هایی زمینی به جهان مجازی کوچیدند.

واژه کتاب از زبان عربی وارد فارسی شده است. در فارسی میانه «نامک» و یا «نامه» خوانده می‌شد. کتاب عمری پنج‌هزارساله دارد. در منطقه میانرودان به زمان سومری‌ها بر لوح‌هایی گلی نوشته می‌شد که از آن جمله می‌توان به لوح‌های «گیلگمش» اشاره کرد. مصریان بر پاپیروس می‌نوشتند و کتاب‌هایی به شکل استوانه تولید می‌کردند. در بسیاری مناطق از جمله ایران بر پوست حیوانات می‌نوشتند.

اگرچه کتاب در سال‌های پایانی قرن دوازدهم در اروپا شکل کالا به خود گرفت و ارزش مادی یافت، و باز اگرچه اختراع دستگاه چاپ در قرن پانزدهم سبب شد تا نشر کتاب توسعه یافته، شکل کالایی بودن آن گسترش یابد، اما در پی انقلاب کبیر فرانسه بود که کتابخانه‌های عمومی احداث شدند و استفاده از کتاب شکل همگانی به خود گرفت و از انحصاری بودن آن کاسته شد. نخستین کتابخانه‌های عمومی در سال‌های نخست قرن هفدهم در دانشگاه آکسفورد و شهر میلان بنیان گرفتند.

در تمامی این سال‌ها بزرگ‌ترین کتابخانه‌ها در انحصار مراکز کلیسایی و یا کاخ شاهان بود. در این کتابخانه‌ها آثاری ارزشمند و تاریخی، در کنار هزاران سند، دور از دسترس عمومی، پنداری به حبس ابد محکوم شده‌بودند تا در قفسه‌ها بمانند و رنگ‌پریده شوند و خاک بخورند. طی چند قرن گذشته کتاب‌ها شکل عوض کردند، کتابخانه‌ها دگرگون شدند ولی در این میان بخش‌هایی از کتابخانه واتیکان هم‌چنان غیرقابل نفوذ باقی مانده است.

وقتی از کتابخانه صحبت می کنیم، مکانی عمومی در نظر مجسم می‌شود، ساختمانی که در آن کتاب‌ها در قفسه‌ها جاسازی شده‌اند، علاقمندان با رجوع به آنجا کتابِ مورد علاقه‌ی خویش به امانت می ستانند، چند روزی از آن استفاده می کنند، سپس به همانجا باز می‌گردانند تا مورد استفاده دیگران قرار گیرد.

در جهانی که انسان در آن بدون مطالعه نادانی بیش نیست، گسترش روزافزون چاپ و نشر امری طبیعی‌ست. فقر دانش و بینش و آگاهی کشورها را می‌توان در مقایسه میزان چاپ و نشر آن‌ها باهم نیز به خوبی مشاهده کرد.

"کتابخانه دیجیتالی" اصطلاحی‌ست تازه که از عمر آن بیش از چند دهه نمی‌گذرد. مراد از آن کتابخانه و یا مخزنی از اطلاعات است که هم‌چون کتابخانه‌های سنتی طبقه‌بندی شده‌اند ولی نه در قفسه‌های مکانی خاص، بل‌که در حافظه‌ای مجازی در کامپیوتر. از همین طریق نیز قابل ارایه هستند.

این واژه از اواخر دهه شصت بر زبان‌ها جاری شد. متخصصان علوم کامپیوتر از آن به عنوان کتابخانه‌های آینده نام می‌بردند. "کتابخانه الکترونیکی"، "کتابخانه مجازی" و یا نام‌هایی دیگر نیز به آن داده‌اند. در دهه نود مؤسسات علمی و آموزشی در جهان برای پیشبرد کار اطلاع‌رسانی و تسریع آن، تأسیس کتابخانه دیجیتال را در برنامه کار خویش قرار دادند. کامپیوتر در همین زمان کم‌کم عمومی شد و دستیابی به اینترنت نیز رو به رشد نهاد. این خود باعث شد، کتابخانه‌های عمومی امکانات خویش را از این طریق گسترش دهند. در ادامه همین روند است که سیتسم استفاده از کتاب، یافتن آن و یا استفاده از برخی از اسناد، آثار و اطلاعاتِ موجود در این مراکز از طریق کامپیوتر و بعدها اینترنت گسترش یافت. به بیانی دیگر، گام‌های نخست در بنیانگذاری کتابخانه‌های دیجیتالی به این شکل در اینترنت آغاز شد.

کتابخانه‌های دیجیتالی در کار خویش، کتابخانه‌های سنتی را الگو قرار دادند. کتاب‌ها بر حسبِ موضوع، عنوان و یا مؤلف طبقه‌بندی شده‌اند، در مکانی قرار می‌گیرند که می‌توان از طریق شماره رمز ورود (کلمه رمز کاربر) مورد استفاده قرار گیرند. چه بسا کتابخانه‌ها که عمومی هستند و محدویت‌های ورود ندارند.

بسیاری از آثار موجود در کتابخانه‌های دیجیتال به شکل کتاب نیز در کتابخانه‌های سنتی موجودند. هر آن‌کس که بخواهد می‌تواند نسخه‌ای از آن تهیه کند. به شکل‌های گوناگون می‌توان از مجموعه‌ی موجود در کتابخانه‌های دیجیتالی بهره برد. با توجه به شرایط کتابخانه، می‌توان مثلاً آن را در صفحه کامپیوتر خواند، کپی و یا چاپ کرد، و چه بسا به کامپیوتر شخصی منتقل کرد.

در گسترش دامنه ارتباطات، نشریات اینترنتی آغاز به کار کردند. اینترنت موقعیت تازه‌ای ایجاد نمود تا از این طریق بی‌هیچ واسطه، انباری از اطلاعات در اختیار مشتاقان قرار گرفت.

میزان خدمات اینترنتی کتابخانه‌ها به امکاناتِ مؤسسه‌ای در رابطه است که در واقع اداره‌کننده آن است. کتابخانه‌های بزرگ که آرشیوی غنی در اختیار دارند، به ازای دریافت مبلغی اندک به عنوان حق‌الزحمه، حتی از اثر و یا سند مورد درخواست، کُپی تهیه کرده، به آدرس متقاضی ارسال می‌دارند. به بیانی دیگر، این کتابخانه‌ها با توجه به امکانات مالی خویش، حاضرند خدماتِ گسترده‌ای در اختیار نیازمندان قرار دهند. با توجه به همین امکان است که بعضی از کتابخانه‌ها حجم عظیمی از داده‌ها را در خود انبار کرده‌اند.

بعضی از کتابخانه‌ها نیز در ازای دریافت حق عضویت، امکانات سایت خویش را در اختیار اعضا قرار می‌دهند.

مدیریت اطلاعات، سازماندهی ویژه‌ای پدید می‌آورد که در همین راستا ژورنالیسم اینترنتی نیز به عنوان نوعی تازه از ژورنالیسم آغاز به کار کرده است.

کتابخانه‌های دیجیتال در تسریع اطلاعات و تسهیل دستیابی به آن، انقلابی‌ست بزرگ. هر سال این امکان دگرگون‌تر می‌شود و جای خویش به امکانات بهتری می‌دهد.

در گسترش کتابخانه‌های دیجیتال امروزه استانداردهایی پدید آمده‌اند که در رقابت با یکدیگر، هر روز بیش از پیش توجه همگانی را در این عرصه به خویش جلب می‌کند. استانداردها از شکل‌های سهولت در دستیابی به داده‌ها آغاز و به کارکردهای دیگر گسترش می‌یابند. به کارگیری برنامه‌های واحد در واقع پذیرش حداقل استانداردهاست. با برنامه‌های جدید و مقبول‌تر واژه‌های تازه نیز رواج می‌یابند.

کتابخانه‌های دیجیتالی محدودیت‌ها را پشت سر می‌گذارند، بر سانسور غلبه می‌کنند، اطلاعات را عمومی کرده، دستیابی به آن را همگانی می‌گردانند. این کتابخانه‌ها به شکلی همه امکانات کتابخانه‌های سنتی را در خود حفظ کرده‌اند. امکاناتِ گسترده، تسریع در دستیابی و تسهیل آن از طریق کامپیوتر و اینترنت برتری آن است بر کتابخانه‌های سنتی.

کتابخانه‌های دیجیتالی به نسبت کتابخانه‌های سنتی از عده کارکنان کمتری برخوردار هستند. با به کارگیری چند متخصص، امکاناتی عظیم فراهم می‌آورند، بازیابی، چگونگی بهره‌برداری، توزیع و ارسال را سازماندهی کرده، مخزن کتابخانه را نگهداری می‌کنند.

کتابخانه‌های دیجیتالی امروزه از اسناد و آثار مکتوب فراتر رفته، بخش شنیداری و دیداری را نیز در بر می‌گیرد. فیلم، موزیک، صدا، تصویر از آن جمله‌اند. اطلاعات و داده‌های این کتابخانه‌ها سریع به روز می‌شوند و اطلاعاتِ جدید جایگزینِ داده‌های پیشین می‌گردند.

بزرگ‌ترین امکان این مراکز این است که هر کس، از هر نقطه جهان، از طریق رایانه می‌تواند با این کتابخانه‌ها در ارتباط باشد. می‌توان در خانه نشست، با صدها کتابخانه در ارتباط بود و در اندک زمانی به منابعی گسترده دسترسی داشت.

کتابخانه‌های دیجیتال طرفدار محیط زیست هستند. از کاغذ استفاده نمی‌کنند. با توجه به این‌که هر ساله میلیون‌ها درخت برای تبدیل به کاغذ بریده می‌شوند، چاپ دیجیتالی آثار، از مقدار آمار مصرفِ کاغذ می‌کاهد و از این طریق نقش مثبتی در حفظ محیط زیست دارد.

کتابخانه دیجیتال ساعت کار مشخصی ندارد، ورود به آن همیشه و در هر ساعتی از شبانه‌روز ممکن است. استفاده از آن به زمان و مکان محدود نیست.

کتابخانه‌های دیجیتالی با هزینه‌ای اندک به نسبت کتابخانه‌های سنتی، امکانات گسترده‌ای ایجاد می‌کنند. در هزینه چاپ و نشر، توزیع و پخش صرفه‌جویی می‌شود. هزاران نفر می‌توانند از یک نسخه استفاده کنند.